Zeybek Oyununun Özellikleri Nelerdir?

Zeybek, Batı Anadolu yöresinde oynanan ve çeşitli türleri olan bir halk oyunudur. Oyuna ismini, kıyafetlerini ve figürlerinin heybetini veren zeybeklerin ilk olarak 16. Yüzyılda Ege kıyılarında yaşadıkları bilinmekte. Her halk oyunu gibi Zeybek de içinde geliştiği toplumun geçmiş yaşantılarından ve hikayelerinden izler taşımaktadır. Zeybek oyunu içinde geçen her figür ve haykırışın farklı anlamları vardır.
Osmanlı döneminde, imparatorluğun idari, ekonomik ve sosyal açıdan bir çöküş devrine girmesiyle Zeybekler ilk olarak küçük direniş oluşumları olarak kendilerini göstermişlerdir. Zeybek, günümüzde kullandığımız “Zeybek” kelimesi ile değil aslında koruyucu anlamına gelen “Sağbek” kelimesinden evrilmiştir. Sağbekler, toplumda düzen bozuldukça himayesi altına aldıkları toplumu korumayı amaçlamışlar ve çete tipinde devletin adaletsizliklerine, sosyal yaşamdaki dengesizliklere karşı gelmişlerdir. Zeybekler ilk başta iki grup halinde toplumun iki farklı ucunda konumlanmışlardır. İlk grup hırsızlık gibi topluma zarar verici çeteler olurken, ikinci grup tam tersine halkı koruyarak Milli Mücadele döneminde düşman işgaline halk ile birlikte karşı koymuşlardır. Milli Mücadele döneminin ardından halk tarafından kabul gören Zeybekler bir kahraman olarak ilan edilmişlerdir.
Zeybek dansı ilk etapta yalınzca erkekler tarafından sergilenen bir dans iken, 1910’lu yıllarda beden eğitimi öğretmeni Selim Sırrı Tarcan’ın Zeybek figürlerini ve koreografisini yeniden düzenleyerek kadınları da dahil etmesi ile herkesin oynayabildiği bir halk oyunu haline gelmiştir. Kadın ve erkeğin beraber oynadığı Zeybek türünde “Sarı Zeybek” türküsü seçilmiştir.
Zeybek dansının bu tarzı, Tarcan’ın okullarda kız ve erkek öğrencilere öğretmesiyle yaygınlaşmış; 1925 yılında ilk defa Mustafa Kemal Atatürk huzurunda kız öğrencisiyle beraber bu oyunu sergilemiştir.
Ege bölgesinden söz ederken akla önce efe ve zeybek gelir. Mert, cesur, atılgan, haksızlığa karşı duran kişiler olarak bilinirler. Bölgenin halk oyunları türüne de genel olarak Zeybek adı verilir. Antalya, Burdur, Isparta, Afyon, Eskişehir, Sakarya hattının batı tarafında kalan illerimizde zeybek halk oyunlarının etkileri görülür.

Zeybek ezgileri, tartıma göre “ağır” (9/4’lük ve 9/2’lik) ve “yürük” (hızlı, kıvrak) zeybekler olarak iki gruba ayrılır. Zeybek ezgileri “kadın zeybeği”, “kent zeybeği” ve “kır zeybeği” olarak da sınıflandırılır. Ege’nin birçok yerinde oynanan zeybeğin en ağır ve gösterişli olanlarına Aydın, Muğla ve Manisa illeri ile birlikte İzmir’de rastlanır.

Oyun figürleri, oyuncunun duygu ve becerilerine göre değişir. Bu nedenle tek zeybeklerde aynı oyunu oynayanların yürüyüş, çöküş ve dönüşlerinde farklar görülür. Oyun içindeki sekmeler, diz vurmalar, yürüyüşler, zeybeğin kendine güvenini, dürüstlüğünü, mertliğini ve çevreye meydan okuyuşunu simgeler.

Zeybek oyunları açık alanlarda davul – zurna (ya da klarnet), kapalı ortamlarda ise bağlama ile oynanır. Oyunlara genellikle çift zurna eşlik eder ve biri ezgiyi çalarken diğeri karar sesinde dem tutar. Oyunun başında, çalınacak ezginin makamında serbest olarak çalınan giriş bölümü bulunur. “Gezinleme” denilen bu bölümde oyuncular, alanda ağır ağır dolanırlar. Ezgiye girildiği zaman nara atarak oyuna başlarlar. Kadın zeybeklerinde ise gezinleme bölümü olmaz ve erkeklere göre daha yürüktür.

Zeybek oyunlarında kollar sağ ayak ileri atılırken yukarıya kaldırılır. Kollar aksağı oluşturan üçlü vuruşta sallanır, sonra yukarı kaldırılır ve başın yukarısında tutulur. Oyunun bitiminde sol kol indirilir. Vücut hep dik, bakışlar serttir.

Zeybek giysileri, oyunun oynandığı yöreye göre kullanılan renkler, işlemeler, süslemeler, takılar ve diğer aksesuarlar açısından da farklılıklar gösterir.

Oyun adları, ezginin yakıldığı yöre adı (Çandarlı Zeybeği gibi), yörede ün yapmış kişi adı (İnce Mehmet Zeybeği) ya da sözlü zeybeklerde ezginin ilk mısrası biçimde karşımıza çıkar. Yöre zeybek oyunlarının en bilinenleri şunlardır; Arpazlı, Bengi, Bergama Zeybeği, Çakıcı Efe, Çandarlı Zeybeği, Harmandalı, Karaburun Zeybeği, İkiparmak Zeybeği, İnce Mehmet Zeybeği, Koca Solak, Koyundere Zeybeği, Kozak Zeybeği, Kör Bayram, Minarede Ezan Var, Nacakoğlu Zeybeği, Ödemiş Zeybeği, Ötme Bülbül Zeybeği, Sepetçioğlu, Soğukkuyu Zeybeği, Somalı Zeybeği, Süslü Jandarma, Tire Zeybeği, Yağcılar Zeybeği, Yalabık Zeybeği, Zahide Molla Zeybeği.