Siyasi ve Askeri Bir Lider

KARİYERİ VE GÖREVLERİ

Cemal Paşa, 1890’da Kuleli Askerî İdadisi’ni, 1893’te ise Harbiye Mektebi’ni tamamladı. Osmanlı ordusuna 1895’te kurmay yüzbaşı olarak katıldı ve zamanla çeşitli askeri görevlerde bulundu. Selanik’te görev yaptığı sırada İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katıldı ve cemiyetin askeri kanadının örgütlenmesinde aktif rol aldı. 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanıyla Osmanlı siyasetinde etkin bir figür haline geldi.

Bâb-ı Âli Baskını'nın ardından (1913) İstanbul muhafızlığına atanan Cemal Paşa, aynı yıl Bahriye Nazırı oldu. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı donanmasını modernize etme çabalarının yanı sıra Suriye-Filistin Cephesi'nde 4. Ordu komutanı olarak görev aldı.

SAVAŞ DÖNEMİNDE FAALİYETLERİ VE SERT YÖNTEMLERİ

Cemal Paşa, 1915’te Osmanlı Devleti'ne karşı düşmanlık gösteren bazı Ermeni grupların sürgün edilmesini planlayan isimlerden biri oldu. Arap coğrafyasındaki yönetiminde ise başlarda uzlaşmacı bir politika izlese de, bölgede artan isyan faaliyetleri ve Fransız destekli milliyetçi hareketlerin varlığı nedeniyle daha sert önlemler aldı. Özellikle Beyrut ve Şam’da bazı milliyetçilerin idam edilmesi, kendisine “Kasap Cemal” lakabının takılmasına neden oldu.

SAVAŞ SONRASI KAÇIŞ VE SÜRGÜN HAYATI

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkmasının ardından Cemal Paşa, 1-2 Kasım 1918 gecesi Enver Paşa ve Talat Paşa ile birlikte bir Alman denizaltısıyla Odessa’ya, ardından Berlin’e kaçtı. Gıyabında yapılan yargılamada idama mahkûm edilen Cemal Paşa, bir süre Afganistan ordusunun modernleştirilmesine katkıda bulundu.

Tiflis’e geçtiği dönemde, Anadolu’daki Türk Kurtuluş Savaşı’nın liderleriyle irtibat kurmaya çalıştı. Ancak 21 Temmuz 1922’de, Ermeni asıllı Stepan Dzaghigyan tarafından düzenlenen bir suikast sonucu yaverleriyle birlikte öldürüldü. Cenazesi, Erzurum’daki Karskapı Şehitliği’ne defnedildi.

TARTIŞMALI ÖLÜMÜ VE MİRASI

Cemal Paşa’nın suikastının arkasında, Ermenilerin mi yoksa dönemin Sovyet istihbaratının mı olduğu bugün hâlâ tartışma konusudur. Bazı iddialara göre, suikast Stalin’in talimatıyla Gürcistan’daki Sovyet gizli servisi tarafından planlanmıştır.

Cemal Paşa, İttihat ve Terakki'nin liderlerinden biri olarak, Osmanlı’nın I. Dünya Savaşı’ndaki yenilgisi ve savaş suçları nedeniyle sorumlu tutuldu. Ancak aynı zamanda Osmanlı ordusunu modernize etme çabaları ve bölgedeki sosyal projeleriyle de anıldı. Suriye’de bulunduğu dönemde arkeoloji çalışmalarına ilgi gösterdi ve çeşitli eserlerin yayımlanmasını sağladı.

ÖZEL HAYATI VE AİLESİ

Cemal Paşa, Seniha Hanım’la evliliğinden beş çocuk sahibi oldu: Ahmed, Mehmed, Kamuran, Nejdet ve Behçet. Oğullarından Ahmed Cemal, ünlü gazeteci Hasan Cemal’in babasıdır.

Cemal Paşa’nın ölümünden sonra anısına Tiflis’te bir plaket dikilmiş, ancak Ermenilerin tepkisi üzerine bu plaket kaldırılmıştır. Paşanın, Osmanlı İmparatorluğu’nun çalkantılı son döneminde bıraktığı iz, hâlâ akademik ve siyasi tartışmaların odağında yer almaktadır.