Osmanlı'nın Aziz Sancar'ı: Mehmed Emin Paşa
Osmanlı Devleti'ne bağlılıkla hizmet eden ve Afrika'nın derinliklerinde iz bırakan isimlerden biri olan Emin Paşa, hem bir bilim insanı hem de yetenekli bir devlet adamı olarak tarihe geçti.
Asıl adı Eduard Schnitzer olan Emin Paşa, 28 Mart 1840’ta Prusya Krallığı’nın Şilezya eyaletine bağlı Oppeln kasabasında Prusyalı bir Musevi ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Tıp eğitimi alan Schnitzer, zooloji, botanik ve etnografya alanlarında da kendini geliştirdi. Berlin’de eğitimini tamamladıktan sonra 1863 yılında tıp doktoru oldu. Osmanlı Devleti’nde hekim olarak görev yapmak amacıyla 1864 yılında Arnavutluk’a gitti ve burada kısa sürede önemli görevler üstlendi.
OSMANLI’YA KATILIM VE İLK GÖREVLER
Osmanlı topraklarına geldikten sonra 1865 yılında Antivari’de (günümüzde Karadağ’da) liman tabibi oldu ve hızla yükselerek yüzbaşı rütbesine terfi etti. Arnavutluk’ta kolera salgını ile mücadelede büyük başarı gösteren Schnitzer, Arnavutluk genel valisi İsmail Hakkı Paşa tarafından binbaşılığa yükseltildi. Arnavutça, Türkçe, Sırpça-Hırvatça, Yunanca ve İtalyanca öğrenerek bölgenin kültürel yapısını da kavramış oldu.
Müslümanlığı kabul eden Schnitzer, Mehmed Emin adını aldı ve 1869 yılında Osmanlı istihbaratında görev yapmaya başladı. Arnavutluk’taki isyanların bastırılmasında önemli rol oynayan Mehmed Emin, İsmail Hakkı Paşa’nın tercümanı ve özel doktoru olarak görev yaptı. Paşanın Trabzon’a sürgün edilmesi üzerine Emin Paşa da onunla birlikte Trabzon’a gitti ve burada Hayrullah Hekim takma adıyla bir muayenehane açtı. 1872 yılında yaptığı girişimler sonucunda İsmail Hakkı Paşa’nın sürgün kararını kaldırmayı başardı. İsmail Hakkı Paşa’nın Yanya Valiliği’ne getirilmesiyle birlikte Emin Paşa da vilayet hekimbaşılığı ve vali müşavirliği görevlerine atandı.
AFRİKA MACERASI VE SUDAN’DAKİ BAŞARILARI
1875 yılında kısa bir süreliğine Almanya’ya dönen Emin Paşa, ardından Mısır’a giderek Sudan’ın başkenti Hartum’da özel muayenehane açtı. 1876 yılında Osmanlı Devleti’nin güneydeki Hattıistivâ vilayetine giden Emin Paşa, İngiliz general Gordon Paşa’nın yönetimindeki Lado kentinde vilayet hekimbaşısı oldu. Burada sağlık sistemini iyileştirerek tıp alanında büyük başarılar elde etti. Aynı zamanda zooloji ve botanik alanında da çalışmalar yapan Emin Paşa, keşfettiği yeni bitki ve hayvan türleriyle bilim dünyasında tanındı.
1878 yılında Sudan genel valiliğine atanan Gordon Paşa’nın yerine Hattıistivâ valisi olan Emin Paşa, burada Osmanlı Devleti adına önemli reformlar gerçekleştirdi. Ticaret ve tarımı geliştirerek vilayetin ekonomisini canlandırdı ve bütçe açığını kapattı. Osmanlı hâkimiyetini güney bölgelerine yayarak vilayet topraklarını genişletti. Ancak bu süreçte Osmanlı yönetimi ile İngilizler arasında gerilimler yaşandı.
MEHDİ AYAKLANMASI VE KUŞATMA
1881 yılında Sudan’da Mehdi liderliğinde büyük bir ayaklanma başladı. Sudan’ın büyük bir bölgesi bu isyan nedeniyle Osmanlı kontrolünden çıktı. Ancak Emin Paşa’nın yönetimindeki Hattıistivâ, yıllarca direnmeyi başardı. 1885 yılında Osmanlı ile bağlantısı kesilen Emin Paşa, yönetim merkezini daha güneydeki Vadelay kasabasına taşımak zorunda kaldı. Bu süreçte Osmanlı yönetimi tarafından paşalık rütbesine yükseltildi. Ancak Mehdi güçlerinin ilerlemesi karşısında zor durumda kalan Emin Paşa, Osmanlı’dan yardım alamayacağını anlayınca alternatif çözümler aramaya başladı.
Bu sırada İngilizler, Emin Paşa’nın Osmanlı Devleti’ne olan bağlılığını sona erdirmek ve Hattıistivâ’yı kendi sömürge politikalarına dahil etmek için harekete geçti. İskoç kaşif Henry Morton Stanley önderliğinde bir kurtarma seferi düzenlendi. Ancak bu seferin amacı sadece Emin Paşa’yı kurtarmak değil, aynı zamanda vilayetteki zengin kaynakları ele geçirmekti. 1888 yılında Stanley, Hattıistivâ’nın güneybatısına ulaştığında büyük bir kayıp vermişti. 29 Nisan 1888’de Emin Paşa, Osmanlı valisi sıfatıyla Stanley ve ekibini askeri törenle karşıladı.
Stanley, Osmanlı Devleti’nden bağımsız hareket etmesi için Emin Paşa’ya baskı yaptı ancak Emin Paşa Osmanlı sadakatinden vazgeçmedi. Bunun üzerine kendi subayları tarafından isyanla karşılaştı ve kısa süreliğine esir alındı. Serbest kaldıktan sonra Stanley ile birlikte hareket etmeye karar verdi ve 1889 yılında Bagamoyo’ya ulaştı.
ALMAN HİZMETİNE GİRİŞİ VE SON YOLCULUĞU
Osmanlı Devleti’nden yardım alamayan Emin Paşa, 1890 yılında Almanya adına çalışmaya başladı. Alman sömürge yönetimi için keşif ve fetih faaliyetlerine katıldı. 26 Nisan 1890’da Victoria Gölü’nün güneyindeki toprakları Alman İmparatorluğu’na kazandırmak için harekete geçti. Aynı zamanda bölgedeki zenci esaretine karşı mücadele etti.
Ancak bu yeni görevinde de düşmanları vardı. Arap esir tacirlerine karşı verdiği mücadele nedeniyle birçok düşman edinen Emin Paşa, 23 Ekim 1892’de Kongo’daki Kinena kasabasında Arap tüccarlar tarafından öldürüldü.
OSMANLI’YA SADAKATİ VE MİRASI
Emin Paşa, Osmanlı Devleti’ne olan bağlılığını hayatı boyunca korudu. Mısır’daki Osmanlı yönetimiyle sıkı bir ilişki içinde olan Emin Paşa, bilimsel ve idari becerileriyle Sudan’daki Osmanlı varlığını yıllarca ayakta tuttu. Afrika’nın derinliklerinde hem bir devlet adamı hem de bir bilim insanı olarak iz bıraktı. Onun öncülüğünde pek çok keşif yapıldı, yeni hayvan ve bitki türleri tanımlandı ve Afrika coğrafyası daha iyi anlaşıldı.
Osmanlı Devleti’ne hizmet etmekle birlikte, sömürgeciliğin yükseldiği bir dönemde Batılı güçlerle çatışmalar yaşamaktan kaçınamayan Emin Paşa, Osmanlı’nın son büyük Afrika valilerinden biri olarak tarihe geçti.
