Bir mucizenin öyküsü: Tatarlı tümülüsü

Hırsızlar tümülüsü soyduklarında mezar odasındaki kalasların bazılarını da üzerindeki renkli resimler nedeniyle kesip almışlardı.
Ama çaldıkları şeyin Anadolu’da bulunmuş, ahşap üzerine yapılmış “en eski” ve “tek örnek” resimler olduğunu bilmiyorlardı. Dikkatli bir bilim insanının sayesinde yıllar sonra mezarın ahşap resimleri bir araya geliyor. Afyon-Münih arasında bütünleşecek 2500 yıllık resimler haziranda İstanbul’da sergilenecek. Daha sonra da Afyonkarahisar Müzesi’nde yerini alacak.
Tam 40 yıl önce Afyonkarahisar yöresinde incelemelerim sırasında, yolum kentin müzesine de düşmüştü. Müzeyi gezdiren Müdür Hasan Tahsin Uçankuş, bir-iki hafta önce Dinar yakınlarında yaptığı bir “tümülüs (anıtmezar)” kazısını yeni bitirmişti. Ahşap mezar odası, Polatlı yakınında Gordion’da Kral Midas’ın görkemli tümülüsünde olduğu gibi, doğa koşullarına dayanıklı “ardıç” ve “sedir” ağaçlarından yapılmıştı.
1969’da kaçak kazı yapanlar içeride beklediklerini bulamamışlardı. Çünkü mezar önceki çağlarda soyulmuştu. Ancak hiçbir şey bulamayınca mezar odasını oluşturan kalasların üzerlerindeki renkli resimler nedeniyle bazılarını kesip almışlardı. Kaçakçılar, şu ana değin, Anadolu’da bulunmuş ahşap üzerine yapılmış “en eski” ve hatta “tek örnek” resimler olduklarını elbette bilmiyorlardı! İyi ki öteki kalasları yerinde bırakmışlardı! Durumu Ankara’ya bildiren Uçankuş, bir yıl sonra gelen izinle, tümülüsü inceleyip kazdığında sonraki yüzyıllarda Romalıların da yeni gömüleri mezar odasına eklediklerine ilişkin kanıtlar bulmuştu. Ama en önemlisi, kazıcıların geride bıraktıkları bazı kalasların üzerindeki renkli boyalar dikkat çekiyordu. İşte o günlerde müzeyi ziyaret ettiğimde Uçankuş, şu ana değin dahi benzeri bulunmayan, ahşaplar üzerine 2500 yıl önce yapılmış resimlerden duyduğu heyecanı benimle paylaşmıştı. Ne var ki Ankara’daki yetkililer, bu buluntulara ilgi göstermeyecek; onarılarak depoya kaldırmak yerine, korumasız olarak “müzenin çatı arasına” atılacaklardı. ABD Cornell Üniversitesi’nden, yatay dairesel eğrilerinden ağaçların ve dolayısıyla mimari kalıntıların tarihlerini saptayan “dendrokronoloji” profesörü Peter Ian Kuniholm, 20 yıl sonra müzeye uğradığında bu kalaslar kendisine gösterildiğinde bazı kesitler alıp laboratuvarına götürecekti.
BİR ŞANS
Aradan yine bir 20 yıl daha geçer… Münih Üniversitesi Arkeoloji Profesörü Latife Summerer, Bavyera Eyalet Arkeoloji Müzesi’nin deposundaki incelemelerinde bir kutudaki dört boyalı kalasa ilgi duyar. Müze kayıtlarından, bunların bilinmeyen kişilerce Münih’teki bir taşıma şirketine bırakıldığını, sonraki yıllarda depoda temizlik yapılırken bazı yerleri çürümeye yüz tutmuş bu kalasların atılmasına karar verildiğini, ancak üzerinde bazı resimler algılanınca 1989’da müzeye teslim edildiğini belirler. Prof. Summerer, 2003 Haziran’ında Afyonkarahisar
Müzesi’nde öteki parçaları görünce, belleğinde Münih’tekilerle birleştirir! Keresteler arasındaki Afyon-Münih bağlantısına emindir. Prof. Kuniholm ile laboratuar müdürünü davet ederek Münih’teki öteki parçaları gösterir. Amerikalı uzmanlar, Afyon ve Münih’teki ağaçların; gerek aynı tarihte, hatta aynı ağaçtan; İÖ 474-471 tarihlerinde kesildiklerini saptarlar.
2500 yıl öncesinden günümüze ulaşan bu eşsiz tarihsel ve sanatsal kalıntının yeniden keşfi bir “şans” olmasının ötesinde, bir bilim insanının “dikkati” sayesinde gerçekleşir. Yazılı kaynaklardan antik dünyada ahşap üzerine boyalı resimlerin yaygınlığı bilinmekle birlikte, yapıldıkları organik kerestelerin doğa koşullarında zamanla çürümeleri nedeniyle günümüze ulaşmamışlardır. Günümüze ulaşanlar ise el kadar küçük parçalardır. Tatarlı tümülüsünün renkli resimlerin günümüze ulaşmalarını Prof. Summerer “Bir mucize!” olarak yorumluyor. Tabii mucizenin gerçekleşmesini de onun “dikkatine” borçluyuz.
Genç arkeolog, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Münih’teki müzeden aldığı izinlerle, mimarlık tarihi uzmanı Dr. Aleksander von Kienlin ile birlikte parçalar üzerinde çalışmaya başlar. Cornell Üniversitesi’ne giden parçaları Münih’e getirten Prof. Summerer bundan sonraki çalışmaları şöyle anlatıyor: “Sökülmüş, bölünmüş ve kesilmiş ahşapları bir araya getirerek, onları parça parça birleştirip Afyon Müzesi’nde ‘klima kontrollü’ bir salonda mezar odasını tekrar ayağa kaldırmak için bir çalışma başlattık. Ahşaplar ve boyalı resimleri Münih Teknik Üniversitesi’nden Prof. Erwin Emmerling ve Stefan Demeter sağlamlaştırarak onarıyorlar. Eşsiz boyalı ahşap mezar odasını gelecek kuşaklara bırakmak amacıyla bu tasarımın ilk aşaması Gerda-Henkel Vakfı’nın parasal desteği ile gerçekleşiyor.” Çalışmalarda boya pigmentler de araştırılıyor. İlk sonuçlar boyaların doğal minerallerden ve kimyasal maddelerden oluşturulduğunu gösteriyor.
BAVYERA MÜZESİ’NİN ANLAYIŞI!
Bavyera Müzesi, kalasları gönüllü olarak Münih Başkonsolosluğumuza verdi. Özel hazırlanan paketler konsoloslukça şubat sonunda uçakla Ankara’ya gönderildi. 40 yıl sonra resimler talan edildiği topraklarına döndü. Çeşitli dallardan Alman bilim insanları, kesilmiş kalasların, mezar odasının hangi duvarında bulunduklarını, çürüyen bölümlerinin onarılarak güçlendirilmesine, kaybolmaya yüz tutan resimlerdeki boyaların 4 ay sürecek koruma ve bütünleme çalışmalarına Afyonkarahisar Müzesi’nde başladılar. Kalasların boyları 20-30 cm. genişliğinde 200- 250 cm. uzunluğunda değişiyor. Dönemin marangozlarının ahşaplar üzerine çizdikleri işaretlerden de yararlanan uzmanlar, önce “bozyap” bilmecelerine benzer bir çalışmayı bilgisayarda yarattılar. Sanal ortamda oluşturulan ahşap mezar odasının mimarisi daha şimdiden kendisini göstermeye başladı.
GÖRKEMLİ PERS CENAZE ALAYI!
Münih’ten gelen “doğu” duvarının kalaslarında 17 erkek, 4 kadın, 16 at ve iki arabanın yer aldığı bir cenaze alayı sahnesi görülüyor. Altındaki kalasta ise Perslerle İskitler arasında bir savaş betimleniyor. Pers Kıralı Darius İÖ 519’da ve 513’te İskitlerle savaşmıştı. Resimde belki Darius’un o zaferi anlatılıyor ya da o savaşa katılıp Dinar yakınındaki Kelainai antik kentine “satrap (vali)” olarak gönderilen ve o savaşa da katılmış bir Pers komutanının (!) yaşamöyküsü anlatılıyor. Kral/komutan-satrap, her kim ise, düşmanı olan bir İskit’in karnına kamasını saplarken yansıtılıyor.
Böyle resimlerde dönemin askeri konularının, giysilerinin, atlarının, silahlarının ve öteki savaş araçlarının, cenaze alayının ayrıntılı olarak çizildiği ve değişik renklerle gerçekçi bir biçimde boyandığı görülüyor. Lidya Kralı Krezus (Karun), Pers Kralı Kirus’a İÖ 547’de yenilince, Anadolu yaklaşık iki yüzyıl Pers egemenliğine geçti. Bandırma’dan Bodrum’a ve İç Anadolu’ya kadar Pers “satraplar (valiler)” Anadolu’yu yönetir oldu. Dinar’da Menderes Nehri’nin kaynağında “Kelainai (Apameia Kibitos)” kentinde Perslerin Frigya’daki en büyük ve en zengin sarayı vardı. İki Pers kralının, satrap (vali) Farnabazsos’un, Büyük İskender’in, Romalı Komutanların ayak izlerini bıraktıkları bu antik kentte, Atinalı devlet adamı Alkibiades de öldürüldükten sonra Dinar’da gömülmüştü.
KILIÇ-KALKAN GELENEĞİ
Tatarlı mezar odasının “Batı” duvarında kurban ya da bir kült sahnesinin varlığı düşünülüyor. “Güney” duvarı ile bağlantılı, mezar odasına ulaşımı sağlayan yörede yalnız “söve” kalasları kullanılmış olup ele geçirilen tek parçanın üzerinde karşı karşıya duran iki yırtıcı hayvan görülüyor.
“Kuzey” duvarı ise aşağı yukarı tamamlanmış durumda. Yukarıdan aşağıya, karşı karşıya durmuş aslan-kaplansfensk(?), kılıç kalkan oynayan (!) dört savaşçı, üç savaş arabasından oluşan bir alay ve altı kanatlı boğanın yer aldığı bir av sahnesi de yer alıyor. Gordion’da Kral Midas’ın görkemli tümülüsündeki ahşap mezar odası, İÖ 5. yy’ın ortası ile son çeyreğine tarihlenen Tatarlı tümülüsünden birkaç yüzyıl daha eskidir. Ancak Tatarlı mezar odasını “eşsiz” kılan, onun “tek örnek” olarak günümüze ulaşabilen renkli resimlerden oluşudur! “İstanbul -2010 Kültür Başkenti” bağlamında, Alman Dışişleri Bakanlığı’nın da desteğiyle onarılmış, korunmuş, eşsiz 25 yüzyıllık ahşap mezar odası haziranda Yapı Kredi Vedat Nedim Tör Müzesi’nde yeniden yapılacak cenaze arabası ile sergilenecek. Sonra da bu kez çatı arasında tozlar içinde değil de Afyonkarahisar Müzesi’nde gelecek kuşakların bilinçlenmesine ve aydınlanmasına sunulacak. Kültür ve Turizm Bakanlığı da herhalde çalışmalara gereken olumlu destek ve katkıyı sağlıyordur!