Bender Türkiyeden Uzak Bir Türk Şaheseri

Şehir, Moldova'nın güneydoğusunda, Dinyester Nehri'nin batısında, Transdinyester bölgesinde yer almaktadır. Moldova yasalarına göre şehir, çevresindeki köylerle birlikte Transdinyester bölgesinden ayrı bir belediyeyi oluşturmaktadır. Bender, Transdinyester Savaşı'nın sona ermesinin ardından oluşturulan tampon bölgede yer almaktadır. Ortak Kontrol Komisyonu'nun bölgede güçlü bir yönetim sağlarken, şehre de facto idari yönetimi sağlayan Transdinyester Cumhuriyeti, şehrin kontrolünü sürdürmektedir.

ŞEHRİN KÖKENİ VE ADI

Bender, Farsçadaki "liman" anlamına gelen kelimeden türetilmiştir. Şehir ismi, tarih boyunca farklı isimlerle anılmıştır. Orta Çağ'da Rumence ve Moldova kaynaklarında "Tighina" olarak geçerken, Osmanlı kaynaklarında ise "Bender" adı kullanılmıştır. Şehir, ilk kez 1408 yılında eski Slav dilinde yazılmış bir kaynağa "Tygyanakacha" (Tyagyanakacha) adıyla geçmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, özellikle 1538'de Kanuni Sultan Süleyman'ın döneminde "kapı" anlamına gelen "Bender" adı, şehre verilmiştir. Bu ad, şehrin askeri önemini ve Osmanlı'nın bölgedeki stratejik noktalarındaki rolünü yansıtır. 1812'deki Bükreş Antlaşması'ndan sonra, Rus İmparatorluğu döneminde de aynı isim kullanılmaya devam edilmiştir. 1918-1940 arasında Romanya egemenliği altındaki şehir, tekrar "Tighina" adıyla anılsa da, 1940'ta Sovyetler Birliği'nin bölgeyi almasıyla birlikte "Bender" ismi geri dönmüştür. Sovyetler Birliği'nin 1991'deki dağılmasından sonra da Moldova Cumhuriyeti'nin bir parçası olarak şehir, "Bender" adıyla anılmaya devam etmektedir.

COĞRAFİ KONUM VE İDARİ YAPI

Bender, Dinyester Nehri'nin batı kıyısında yer alırken, Transdinyester bölgesinin sınırlarında bulunuyor. Şehir, Moldova'nın idari yapısında, çevresindeki köylerle birlikte ayrı bir belediyeyi oluşturmasına rağmen, 1992'den itibaren Transdinyester Cumhuriyeti'nin fiili denetimi altındadır. Moldova tarafından uluslararası olarak tanınmasa da, şehirdeki idari yapı ve yönetim, Transdinyester Cumhuriyeti'nin etkisi altındadır.

TARİHSEL GELİŞİM

Bender'in tarihi, köklü bir geçmişe sahiptir. Şehir, 13. yüzyılda Tatarlar tarafından yönetiliyordu. Ancak, Alexandru cel Bun ve Ştefan cel Mare gibi figürlerin bölgedeki Tatarları Dinyester Nehri'nin karşı kıyısına sürmeleriyle birlikte, burada sınırları korumak amacıyla bir kale inşa edilmiştir. 1538 yılında, Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilen bölge, Boğdan Prensliği'nden Osmanlı topraklarına katıldı ve oldukça sağlam bir kale inşa edildi.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde, Bender önemli bir askeri üs haline gelmiştir. Şehir, Osmanlı ordusunun Rusya ve Avusturya'ya karşı yürüttüğü seferlerde kritik bir noktada bulunuyordu. Ayrıca, Bender, Kırım Tatarlarının Osmanlı ordusuna katılım noktası olarak da önem taşımaktadır. Osmanlı'nın askeri ve lojistik stratejileri açısından şehir, "kapı" anlamına gelen "Bender" adıyla anılmasına neden olmuştur.

Bender, Osmanlı tarihindeki önemli bir olaya da ev sahipliği yapmıştır. İsveç Kralı XII. Karl (Demirbaş Şarl), Poltava Savaşı'nda (1709) Rus Çarı I. Petro'ya yenildikten sonra, ordusuyla birlikte Bender'e sığınmış ve burada dört yıl süresince Osmanlı topraklarında yaşamıştır. Bu dönemde, Demirbaş Şarl'ın Osmanlı'ya karşı sürekli olarak Rusya'yı kışkırtması, 1711'deki Prut Savaşı'nın çıkmasına yol açmıştır. Prut Savaşı, Bender'in Osmanlı ordusunun son büyük seferlerinden biri olmuştur. 1713'te Demirbaş Şarl, Osmanlı'dan sürülmüş ve 1500 kadar adamıyla birlikte Dimetoka'ya hapsedilmiştir. Bu olay, İsveç'te "Kalabaliken i Bender" olarak bilinir.

RUS İMPARATORLUĞU VE SONRASINDAKİ DEĞİŞİMLER

Bender, 1770'te Ruslar tarafından kuşatılmış ve iki ay süren kuşatma sonucunda şehir Rus İmparatorluğu'nun kontrolüne geçmiştir. Bu olay, şehirdeki halk için trajik bir facia ile sonuçlanmış, kalede bulunan Türkler, düşmanlarına teslim olmamak için ailelerini öldürmek zorunda kalmışlardır. 1774'teki Küçük Kaynarca Antlaşması ile Bender tekrar Osmanlı topraklarına iade edilmiş, ancak 1788-1789 yıllarında Ruslar tarafından yeniden fethedilmiştir. 1792'de Yaş Antlaşması ile Osmanlı'ya tekrar bırakılan Bender, 1812'de Bükreş Antlaşması ile kesin olarak Rusya'ya verilmiştir.

Bender, 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndan sonra Romanya topraklarına katılmıştır. I. Dünya Savaşı sonrasında, şehir Romanya'nın Besarabya eyaletinin bir parçası olarak kalmıştır. Ancak, 1944'te Romanya'nın savaşta yenilmesinin ardından şehir Sovyetler Birliği'nin kontrolüne geçmiştir. Sovyetler Birliği'nin çöküşüyle birlikte, 1991 yılında Moldova Cumhuriyeti'ne bağlanan Bender, 1992 yılındaki Transdinyester Savaşı sırasında önemli bir çatışma bölgesi haline gelmiştir. O tarihten bu yana, şehir, Transdinyester Cumhuriyeti'nin fiili yönetimi altında kalmaktadır.

GÜNÜMÜZDE BENDER

Bugün Bender, Moldova ve Transdinyester Cumhuriyeti arasında tartışmalı bir şehir olarak varlığını sürdürmektedir. Şehirde, Moldova'nın resmi yönetimi ve Transdinyester yönetimi arasında bir ayrım bulunmaktadır. Bender'in stratejik konumu, şehri hem Moldova hem de Transdinyester için önemli kılmaktadır. Şehirdeki idari kontrol, fiili olarak Transdinyester Cumhuriyeti'ne aittir. Ancak, Moldova'nın toprak bütünlüğü açısından, uluslararası alanda hala Moldova'nın bir parçası olarak kabul edilmektedir.
Bender, tarihsel geçmişi, coğrafi konumu ve kültürel mirasıyla, hem Moldova hem de Transdinyester için önemli bir şehir olmaya devam etmektedir. Gelecekteki gelişmeler, şehrin statüsünün nasıl şekilleneceğini belirleyecektir.