Amerikalar 100 Yıl Önce Afyonkarahisar'a Geldi

Araştırmacı- Gazeteci Hasan Tahsin Gönek, 1919 yılında Amerikalılar tarafından Afyonkarahisar’da kayıt altına alınan görüntülere ulaştı. Günek, araştırmalar kapsamında ortaya çıkan görüntülerin 100 yıl öncesine ait olduğunu söyleyerek, “30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesinin ardından İtilaf devletleri Osmanlıyı paylaşma derdine düşmüşlerdi.

Bunun üzerine 1919 yılında Amerikan Başkanı Woodrow Wilson (1856-1924) tarafından özellikle Doğu Anadolu Bölgesi ve Ermeniler hakkında bir rapor hazırlaması için General James G. Harbord (1866-1947) Başkanlığındaki bir Amerikan Askeri Misyonu (American Military Mission To Turkey And Armenia, 1919) Anadolu’ya gönderilmişti.

Bu görev kapsamında Anadolu’nun birçok yerine seyahatler yapan Amerikan Askeri Heyeti Afyonkarahisar’a da gelir. Heyette görevli personel tarafından kayda alınan Afyonkarahisar’a ilişkin görüntüler, filme alınmış en eski hareketli görüntülerdir. Günümüzden yaklaşık olarak 100 yıl öncesine aittir.” dedi.

“46 KİŞİDEN OLUŞAN AMERİKAN HEYETİ AFYON’A BÖYLE GELDİ”

Günek, Afyonkarahisar’a gelen  46 kişilik Amerikalının Amerikan Başkanı Wilson tarafından görevlendirildiğine dikkat çekerek şöyle konuştu: “Film görüntüleri, Amerikan Başkanı Wilson tarafından Anadolu’da Amerikan Manda İdaresinin uygulanabilirliği ile Doğu Anadolu’daki Ermeniler hakkında araştırmalar yapmak üzere görevlendirilen 15'i asker, 31'i sivil olmak üzere toplam 46 kişiden oluşan,General Harbord Başkanlığındaki askeri heyetin, 1 Eylül 1919 tarihinde “Martha Washington” adlı gemiyle İstanbul’a gelmeleri ile başlamaktadır.

Keza Amerikan Askeri Heyetinin Anadolu ve Ermenistan’ın birçok bölgesini dolaşmalarını müteakip 11 Ekim 1919 tarihinde yine aynı gemi ile Trabzon’dan İstanbul’a dönmeleriyle film kayıtları sona ermektedir.”

“49 SANİYELİK AFYONKARAHİSAR GÖRÜNTÜSÜ VAR”

Amerikan arşivlerinde yer alan görüntüler hakkında konuşan Günek, “Görüntüler Amerikan arşivlerinde bulunmaktadır. Film siyah beyaz ve iki bölüm halinde olup, görüntüler toplam Onbeş dakika Kırk dokuz saniye uzunluktadır. Afyonkarahisar görüntüleri birinci bölümünün 32.saniyesinde başlamakta ve 1 dakika 21’nci saniyeye kadar sürmektedir. Afyonkarahisar’a ait hareketli görüntülerin toplam uzunluğu 49 saniyedir.

Amerikan Başkanı Wilson tarafından görevlendirilen ve yukarıda belirttiğimiz amaçlar doğrultusunda ülkemize gönderilen General Harbord Başkanlığındaki Amerikan Askeri Heyetinin Anadolu’daki incelemeleri sırasında geldikleri yerlerden biriside Afyonkarahisar olmuştur. Amerikan heyeti 8 Eylül 1919 tarihinde trenle Afyonkarahisar’a ulaşır. Afyonkarahisar’la ilgili arşiv film görüntüleri de tam bu noktada başlamaktadır.” ifadelerini kullandı.

“BELEŞTEPE’DEN AFYON’UN FOTOĞRAFI ÇEKİLDİ”

Görüntülerin istasyon yanında bulunan ve halkın tabiri ile “Beleştepe” olarak bilinen noktadan çekildiğini söyleyen Gönük, “Görüntüleri heyette görevli olan kameramanın istasyon yakınındaki Ilıpınar (Beleştepe) Kayalığı üzerinden kameraya aldığı rahatlıkla anlaşılmaktadır. Film panoramik olarak Afyonkarahisar’ı yansıtmaktadır. Filminin başlangıç noktasında ekrana ilk olarak yansıyan İmaret Camisi olup, devamında stadyum kavşağı yakınındaki Cirit Kayalığına kadar olan alanı kaydedip sona ermektedir.

Filme yansıyan görüntülerde İmaret Camisi, Mevlevi-Türbe Camisi, Afyon Lisesi, Eski Hükümet Binası ilk dikkat çeken yapılar olarak görülmektedir. Yine şehrin daha sonraki yıllarda kaldırılan büyük mezarlıkları da ekrana yansımaktadır. İstasyondan İmaret Camisi ve Afyon Lisesine kadar olan arazinin tarla ve bahçe olduğu görülmektedir. Afyonkarahisar Kalesi ve devamında Sarıkız Kayası tüm heybetleriyle film görüntülerine yansımışlardır.

Bugünkü Ordu Bulvarını uzaktan da olsa yüzyıl önceki ilk haliyle izleyebilmekteyiz. İstasyona giden yol üzerinde birkaç yaylı at arabası ve yine at üzerinde giden bir kişi görüntülerdedir. Şehrin genel görünümüne ait görüntülerin ardından Afyonkarahisar Tren İstasyonundaki görüntüler başlamaktadır.” diye konuştu.

“GENERAL HARBORD TRENLE AFYON’A GELDİ”

Amerikan heyetinin başında bulunan isim olan General Harbord’ın trenle Afyonkarahisar’a geldiğine dikkat çeken Günek, Ermenilerin gelen heyeti karşıladığını bununda görüntülere yansıdığını ifade etti. Günek, “İstasyondaki görüntülerde ise; Trenle Afyonkarahisar’a gelen General Harbord ve heyetini, başlarındaki iki papazla beraber karşılayarak selamlayan bir grup Ermeni görülmekte. Harbord’un vagonu önünde ve çevresinde toplanan kalabalığın yanında, Amerikan heyetindeki bazı subaylarda görüntülere yansımaktadır.

Bu arada Ermeni papazlardan birisinin gayet heyecanlı bir şekilde General Harbord’a birşeyler anlattığını, bu arada heyette görevli askerlerden birisinin de elindeki bir kâğıdı (Karşılamaya gelenlerin istek ve temennilerini içeren bir dilekçe) General Harbord’a verdiğini görmekteyiz. Heyetin seyahatlerinin sonraki aşamalarında kullanacağı otomobiller de vagonlara yüklenmiş ve üzerleri örtülmüş halde görülmekte. Bu arada kamera görüntülerine girme çabası içerisinde olduğu anlaşılan kalabalıktan bazı kimselerin görüntüleriyle Afyonkarahisar Tren İstasyonundaki film kaydı sona ermektedir.” dedi. (Devamı yarın)

“ATATÜRK’ÜN KIYMETİNİ ANLAMALIYIZ”

Görüntüleri yorumlayan Günek, milletin ne zor şartlar altında bu ülkeyi kurduğuna dikkat çekerek, “Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşlarını bir kez daha minnet ve şükranla anıyoruz” dedi. Günek, sözlerine şöyle devam etti: “Heyetin Afyonkarahisar’da bulunduğu gün olan 8 Eylül, aynı zaman da Mustafa Kemal Paşa önderliğinde toplanan Sivas Kongresinin (4-11 Eylül 1919)dördüncü günüdür. Şehir Mondros Ateşkes Anlaşmasından hemen sonra İngilizler, 1919 yılı Nisan ve Mayıs aylarında ise Fransız ve İtalyan askerlerince işgal edilmişti. Amerikan heyetinin Afyonkarahisar’a geldiği tarihte bu işgaller hala devam etmekteydi. Yine heyetin Afyonkarahisar’da bulunduğu tarihte Mutasarrıf  Mahmut Mahir görev başındadır. Bu tarihi film görüntülerini yukarıda belirttiğimiz hadiseleri göz önünde bulundurarak izlemek, ülkemizin ve milletimizin o dönem ne zor şartlar altında bulunduğunu daha iyi anlamamızı ve hissetmemizi sağlamaktadır. Vatanımızı işgal eden düşmanları defederek milletimizi kurtaran başta Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşlarını bir kez daha minnet ve şükranla anıyoruz.” diye konuştu.

“AMERİKALILAR BU ROTAYI TAKİP ETTİ”

Görüntülerle Amerikaların uzun bir yolculuk yaptığını gördüklerini ve bu yolculuğun an be an kamerayla kayıt altına aldığını aktaran Günek, Amerikalı heyetin güzergahını ve temaslarını şöyle özetledi: 

“İlk olarak Haydarpaşa-Adana Demiryolu hattı boyunca trenle seyahat eden Amerikan heyeti 8 Eylül 1919 tarihinde Kütahya/Alayunt’a ve akabinde Afyonkarahisar’aulaşır. (Not: Heyetin Afyonkarahisar’a geliş tarihi filmin arşiv kayıtlarında 8 Eylül 1919 tarihi verilirken, yine heyet tarafından çekilen Afyonkarahisar fotoğrafının tarihinde ise 9 Eylül 1919 yazmaktadır). 9 Eylül’de Ulukışla istasyonuna ulaşan heyet, civarda yaptığı incelemeleri tamamladıktan sonra 11 Eylül tarihinde Adana’ya varır. Adana’da çarşılarda yapılan ticaret ve bir limonata satıcısı ile Seyhan Nehrinde çamaşır yıkayanlar film karelerine yansımaktadır.13 Eylül’de Mardin’e ulaşan heyeti, şehrin yönetici ve ileri gelenleri karşılarlar. Burada Türk piyade ve süvarilerinin geçit törenini izlerler. 15 Eylül 1919’da heyetin otomobilleriyle tarihi surların kapılarından geçerek Diyarbakır’a ulaştıkları görülmektedir.16 Eylül’de Deve geçidi çayı üzerinde bulunan köprünün bir tarafında Amerikan Heyetinin, diğer bir tarafında da kervan yolculuğu yapanların mola verdiklerini görmekteyiz. 17 Eylül’de heyet Harput’a ulaşır. Burada General Harbord, Türk ve İngiliz yetkililerle yaptığı görüşmelerin ardından belediye binasından ayrılır. 18 Eylülde bu kez Kömürhan’da (Elazığ) Fırat nehri kıyısındaki kumluk alandan otomobillerini iterek çıkarmaya çalışırlarken görülmektedirler. Yine aynı gün Fırat nehri üzerine inşa edilmeye çalışılan köprünün kazık çakma işiyle uğraşan çalışanlarda görüntülere yansımaktalar.20 Eylül’de Sivas’a ulaşan Harbord burada Türk piyade ve süvari birliklerini inceler.22 Eylül’de otomobilleriyle Erzincan’a gitmek üzere dağ yollarındadırlar. Aynı tarihte Suşehri’ne ulaşırlar. Amerikan heyeti 23 Eylül 1919 tarihinde Erzincan’a varır. General Harbord burada askeri vali Eşref Bey tarafından karşılanıyor. Kızılay yetimhanesini ziyaret ediyor.”

“TÜRK GÜREŞLERİNİ İZLEDİLER”

Amerikan heyetin Anadolu’da Türk güreşlerini de izlediklerini aktaran Günek, “İkinci bölümde, 25 Eylül’de Erzurum’da heyetin gelişini bekleyen hükümet yetkilileri ve 12. Tümen subayları görülmekte. Görüntülerde Kazım Karabekir Paşa’yı da görmekteyiz. Amerikan Askeri Heyeti burada 15.Kolordu subaylarının futbol maçlarını, Türk güreşi ve mahalli folklor oyunlarını izliyor.Heyet 27 Eylül’de Kars’ta Ermeni askerlerinin geçit törenini takip ediyor.Harbord 29 Eylül’de Erivan’da Başbakan Alexander Khatisian (1874-1945) ile görüşerek, Ermeni birliklerini inceliyor.Yine 1 Ekim 1919’da Ermeni Hükümetiyle Erivan’daki hükümet merkezinde görüşmelerini sürdürüyor.Bu arada Erivan sokakları ve sokaklardaki insan manzaraları göze çarpıyor.9 Ekim 1919 tarihinde Trabzon’a ulaşan misyon üyeleri kendilerini beklemekte olan “Martha Washington” gemisiyle buradan ayrılıyorlar.11 Ekimde Martha Washington gemisi Boğaziçi’nde ilerlerken görülüyor.Rumelihisarı önlerinden geçerek sonunda limana varıyorlar.” dedi.

“MUSTAFA KEMAL PAŞA GENERAL HARBORD GÖRÜŞTÜ”

Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Amerikalı heyetin başında bulunan isim olan General Harbord’ın Sivasta’ta bir araya geldiğini anlatan Günek, bu görüşmeyi şöyle anlattı: 

“Harbord 20 Eylül 1919'da Mustafa Kemal Paşa ile Sivas'ta bir görüşme yaptı. Bu görüşme de Mustafa Kemal Paşa “Eğer Barış Konferansı, imparatorluğu parçalamaya çalışmakta ısrar ederse, bu zilleti asla kabul etmeyip, millî şeref uğrunda ölmeyi tercih ederek karşı durulacağını” General Harbord’un yüzüne söylemiştir.”

Amerikan Heyeti tarafından çekilen 09 Eylül 1919 tarihli Afyonkarahisar fotoğrafı

Arşiv filmin Afyonkarahisar bölümü ile ilgili yazılı kayıtlar.

Arşiv Filmden Bazı Sahneler

Afyonkarahisar ve çevresiningenel görünümü (8 Eylül 1919)

Bugünkü Stadyum Kavşağı, Sarıkız ve Cirit Kayalıkları (8 Eylül 1919)

Afyonkarahisar Tren İstasyonunda Ermeni Papazları ve diğer Ermeniler General Harbord ile Heyetini karşılarken (8 Eylül 1919)

Afyonkarahisar Tren İstasyonunda General Harbord ile görüşen Ermeni Papazlar (8 Eylül 1919)