Afyonkarahisar'ın en faal milletvekilleri – Kocatepe Gazetesi

Milletvekili sayısı 7’den 5’e düşen Afyonkarahisar, bir dönem Türkiye’nin 351 milletvekilinin 8’ine sahipti. İşte Afyonkarahisar’ın en faal milletvekillerinden oluşan ilk Meclis’te Afyonkarahisar Milletvekilleri’nin bilinmeyen yönleri

Türkiye 30 Mart 2014 tarihlerinde Mahalli İdareler Seçimi’ni daha bilinen adıyla yerel seçimleri gerçekleştirecek. Türkiye; 2014 yılı içinde Cumhurbaşkanlığı, 2015 Haziran’ında ise yeniden Genel Seçimler için sandığa gidecek. 2011 seçimleri öncesi Milletvekili sayısı 7’den 5’e düşen Afyonkarahisar, bir dönem Türkiye’nin 351 milletvekilinin 8’ine sahipti. Siyasetin toz duman olduğu, paralel devlet tartışmalarının yaşandığı bugünlerde; Afyonkarahisar’ın bir dönem siyasette ne kadar etkin olduğunun daha iyi anlaşılması için ilk meclise bakmak gerekiyor.
İstanbul’un 12, İzmir’in 8, Afyonkarahisar’ın 8 milletvekiliyle temsil edildiği Cumhuriyet’i kuran Kurucu Meclis’in üyeleri arasında Afyonkarahisar’da en bilinen isim Ali Çetinkaya. Peki ya diğer 7 milletvekili kimlerdi? Ne iş yapmışlardı? Çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nin kurtarılmasında ve kurulmasında emeği geçen bu 8 Afyonkarahisar milletvekilinin, birbirinden ilginç hikayeleri var. Cumhuriyet sonrası da pek çok görevlerde bulunan bu 8 milletvekilinin kimisi Türkiye’nin ilk kominst hareketini başlatanlardan olurken, kimisi Demokrat Parti’nin devamı iddiasıyla Afyonkarahisar merkezli bir parti kurdu.
Millet Meclisi olarak kurulduktan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi adını alan kurucu mecliste yer alan Afyonkarahisar o dönemki adıyla Karahisar-ı Sahib milletvekilleri; Ali Çetinkaya, Halil Hilmi Bozca, Hulusi Kutluoğlu, İsmail Şükrü Çelikalay, Mehmet Şükrü Koç, Mustafa Hulusi Çalgüner, Ahmet Nebil Yurteri ve Ömer Lütfi Argeşo. İşte Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Afyonkarahisar milletvekillerinin ilginç bilinmeyen özellikleri;
HİTLER’LE GÖRÜŞEN
İLK TÜRK BAKAN ALİ ÇETİNKAYA
Afyonkarahisar’da belki kendisini tanımayan yoktur. Kurtuluş Savaşı kahramanı, demir ağlarla örülen Türkiye’nin Ulaştırma Bakanı. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın İstiklal Mahkemeleri ve burada aldığı kararlar nedeniyle sık sık eleştirdiği Ali Çetinkaya, Osmanlı İmparatorluğu döneminde de milletvekilliği yapmış bir isim. Gönüllü olarak gittiği Trablusgarp Savaşı’nda, Mustafa Kemal’le aynı cephede savaşan, Irak, Kafkasya, Makedonya ve Kut’ül Ammare’de önemli kahramanlıklara imza atan Çetinkaya’nın bilinmeyen özelliklerinden biri, 1937’de Almanya’ya seyahati sırasında Adolf Hitler’le görüşen ilk Türk Bakan oluşudur. Bu gezide Hitler’in Almanya’yı ve dünyayı yeni bir savaşa sürüklediği tespitini yapan Çetinkaya, TBMM’deki ilk ölüm olayına adı karışan isimden de biridir.
Trablusgarp Savaşı’nda Ali Çetinkaya ile Deli Halit Paşa lakaplı Halit Karsıalan’ın anlaşamaması, hem Çetinkaya’nın hem de Karsıalan’ın Trablusgarp’ten ayrılmasına neden oldu. 1910’larda başlayan bu husumet 15 yıl sonra hazin bir şekilde son buldu. Çetinkaya’nın Afyonkarahisar, Karsıalan’ın ise Ardahan milletvekili olarak katıldığı TBMM’de 9 Şubat 1925’te genç Cuhuriyet ilk milletvekilinin ölümüne tanık oldu. Koridorda tabancayla vurularak yaralanan Karsıalan 5 gün sonra 14 Şubat 1925’te hayatını kaybetti. Olayın yaşanan bir arbede sonrasında patlayan bir silahla vurulduğu savcılık kayıtlarına yansırken, Karsıalan’ı kimin vurduğu kesin olarak anlaşılamadı. Ankara Savcılığı Halit Karsıalan’ı Ali Çetinkaya’nın vurduğu kanaatine vararak, olayın nefs-i müdafaa olduğunu kabul etti.
ÖZ DEMOKRAT PARTİSİ’NİN
KURUCUSU HALİL HİLMİ BOZCA
Bolvadinli olan Halil Hilmi Bozca, Kurucu Meclis’in 351 üyesinden biri olarak seçilse de hastalığı sebebiyle Ankara’ya gidememiş ve meclis çalışmalarına katılamamıştır. Bu nedenle kendi istediğiyle milletvekilliğinden çekildiği anlamına gelen ‘müstafi’ sayılan Bozca, 1946 yılında Afyonkarahisar’da Demokrat Parti’yi kuran isimdir. Genel Başkanı Celâl Bayar’ın Afyonkarahisar’a ilk gelişinde iki deve birden kestiği bilinen Bozca, Demokrat Parti’nin gördüğü en görkemli töreni yapma başarısını göstermiştir. Bozca’nın çal��şmalarıyla mı bilinmez ancak açık oy, gizli tasnif yöntemiyle yapılan 1946 seçimlerinde Afyonkarahisar’ın 8 milletvekilinin tamamı Demokrat Parti’den seçilmiştir. Ali Çetinkaya’nın seçilmesini engelleyen Afyonkarahisar’daki bu seçim sonuçları, TBMM’inin 8’inci döneminde sadece 66 sandayle kazanan Demokrat Parti için 8 sandalyeli Afyonkarahisar’ın önemini gözler önüne serer.
Kendisi Baro Başkanı olduğu için 1946 seçimlerinde aday olmayan yerine oğlu Hazım Bozca’nın aday olmasını istediği tahmin edilen Halil Hilmi Bozca, 1948’de Demokrat Parti’den alınan istifa ve ihraç kararları üzerine Afyonkarahisar’da Öz Demokrat Partisi kurmuştur. Teşkilâtı hiç bir zaman kurulmayan, Afyonkarahisar’la sınırlı kalan Öz Demokrat Partisi’nin, yayın organı Demokrat Afyon Gazetesi’nin bir dönem sahibi olarak da Halil Hilmi Bozca görülmektedir. Afyonkarahisar’da kurulan ilk siyasi parti Öz Demokrat, 1949’da Millet Partisi’ne iltihak olarak kendiliğinden kapandı.
GENELKURMAY BAŞKANI’NIN
HÜKÜMETTEN BAĞIMSIZ OLMASINI İSTEYEN VEKİL HULUSİ KUTLUOĞLU
Ülkeyi düşman işgalinden kurtaracak Kurucu Meclis’te muhalif gruplar da yer almaktadır. Bu muhalif isimlerden en dikkat çekeni Afyonkarahisar Milletvekili Mehmet Şükrü Koç. Ancak Koç kadar dikkat çekmese de Hulisi Kutluoğlu da muhalif kesimde yer alan isimlerden. Genelkurmay Başkanının yani dönemin adıyla Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti’nin hükümete bağlı olmamasını savunan Hulusi Kutluoğlu, bunun savaşın idaresi sırasında daha hızlı hareket etmeyi sağlayacağını savunmuştu. Konuyla ilgili teklifi o dönemde Lazistan olarak bilinen Trabzon Milletvekili Ziya Hurşit Bey vermiş, ancak konuyla ilgili meclis kürsüsündeki konuşmayı Afyonkarahisar Milletvekili Hulusi Kutluoğlu yapmışır. Kutluoğlu’na konuyla ilgili cevabı bizzat Mustafa Kemal Atatürk vermiş, Enver Paşa’da olduğu gibi zaman zaman görevlerin tek bir kişide birleşebildiğini ancak Müdafaa-i Milliye ile Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’nin birleştirilmesinin kurtuluş mücadelesine uygun olmadığını açıklamıştır.
İNGİLİZLERİ SOBA BORULARIYLA KANDIRAN KUVAY-İ MİLLİYECİ
İSMAİL ÇELİKALAY
Kız öğretmen okullarında öğretmenlik ve müdürlük yapan, Ankara’nın en eski camiilerinden Ulus’taki Hacı Bayram Camii ve Zincirli Camii’lerinde vaizlik yapan İsmail Şükrü Çelikalay, Kuvay-ı Milliye’nin ilk direnişçilerindendir. Düzenli ordu kurulmadan önce Ispartalı Müderris Hafız İbrahim Efendi’yle birlikte yerel direniş güçleri oluşturma kararı veren İsmail Şükrü Çelikalay, Afyonkarahisar ve çevresindeki gönüllülerle Çelik Alay Birliğini kurmuştur. Ispartalı Müderris Hafız İbrahim Efendi ise Isparta ve çevresindeki gönüllülerle Demir Alay Birliği’ni oluşturmuştur. Milis birliği olan ‘Çelik Alay’ ile Uşak-Afyonkarahisar Cephesi’nin savunmasında oldukça etkili olmuştur.
Dumlupınar’da Yunanlılara karşı dokuz ay dayanan Çelik Alay birliği, düzenli orduya büyük zaman kazandırdığı gibi Yunan Ordusu’nun da ilerleyişini durduran etkenlerden olmuştur. İlgilizlerin Afyonkarahisar’a gelmesi sonrası Afyonkarahisar çevresindeki dağlara soba borularından topçu bataryası görünümü verdiren İsmail Çelikalay, bu zekasıyla İngilizler’i korkutmayı başarmıştır. Türk tarafının sahte topçu bataryalarını gören İngiliz kuvvetlerini Afyonkarahisar’ı bu nedenle terk ettikleri bilinmektedir.
İLK MECLİS’İN SOSYALİZM YANLISI İSMİ MEHMET ŞÜKRÜ KOÇ
İlk meclisin en muhalif isimlerinden Mehmet Şükrü Koç, mecliste hemen her gün soru önergesi ya da mulalif teklifleriyle dikkat çekiyor. Afyonkarahisar’ın en eski gazetecilerinden de olan Mehmet Şükrü Koç, 1921’de Afyonkarahisar’ın en eski gazetesi Afyon İkaz Gazetesi’ni yayınlamaya başladı. Yayınlarında milli mücadeleyi destekleyen, milli mücadele sürecine Sivas Kongresi’nden itibaren katılan Koç, henüz partilerin olmadığı grupların olduğu kurucu mecliste Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Gruplarından muhalefetteki ikinci grubun en etkin isimlerinden biri oldu.
Vatana ihanet kanununu teklif ederek kabul edilmesini sağlayan iki isimden biri olan Mehmet Şükrü Koç, verdiği gensorunun güvensizlikle sonuçlanmasıyla İmar, İskan ve Bayındırlık İşlerimden Sorumlu Bakan İsmail Fazıl Cebesoy’u da bakanlıktan etmeyi başarmıştır. Bugün hemen hemen tüm Afyonkarahisar milletvekillerinden daha aktif olan Mehmet Şükrü Bey, sadece 1 dönemde kürsüde 330’dan fazla konuşma yapmıştır. Diğer milletvekillerinin de hakkını savunan Mehmet Şükrü Koç’un verdiği soru önergelerinden biri ise Afyonkarahisar Milletvekili Mustafa Hulusi Bey ile Kütahya Hâkimi Ahmet Asım Efendinin, Kütahya kumandanı tarafından kötü davranışa maruz kalıp kalmadığını sormuş, dönemin işiçleri bakanı hakkında gensoru vermiştir.
İtilaf Devletleri’nin Osmanlı’yı işgal etmesi İlk Meclisteki bazı isimler Avrupa’ya karşı Bolşevizm’e yöneltmiştir. Anadolu’da Rusya’nın yardımıyla bir devrim yapmayı planlayan milletvekilleri mecliste Yeşil Ordu adında bir grup kurmuştu. Bu grupta pek aktif olmayan Mehmet Şükrü Bey, 1920’de parçalanan Yeşil Ordu’nun ardından muhaliflerin büyük çoğununluğunun katılıdğı Türkiye Kominist Partisi’nde yer almadı. Yeşlil Ordu’nun sol kanadındaki Tokat Milletvekili Nazım ve Bursa Milletvekili Şeyh Servet’le birlikte Türkiye Halk İşltirakiyûn Partisini kuran Mehmet Şükrü Koç, bu sırada Emek Gazetesi’ni çıkardı. Yozgat, Sivas, Çorum’la birlikte Afyonkarahisar’da teşkilatlanan parti, işgal altında olmasına rağmen en yoğun faaliyetlerini Afyonkarahisar’da sürdürdü.
Çerkez Ethem isyanından sonra Mecliste, “gafil ve hain” olarak nitelenen parti üyelerinden biri olan Mehmet Şükrü Koç, hükûmeti yasa dışı yollardan devirmeyi amaçladıkları gerekçesiyle İstiklal Mahkemesi’ne verildi.
YUNANLARA KARŞI DİRENİŞİ ÖRGÜTLEYEN MÜFTÜ MUSTAFA HULUSİ
Denizli’nin Çal İlçesi’nden olan Mustafa Hulusi Çalgüner, Kütahya Kadılığı ve birinci basamak Osmanlı mahkemesinde mahkeme başkanlığı yaptıktan sonra 1914 yılında Afyorkarahisar’a gelerek Kadı oldu. Afyonkarahisar’da sancak naibi olarak tüm mahkemelerin üyesi de olan Mustafa Hulusi Çalgüner, Yunan İşgali’nin başlaması üzerine camiilerde halki milli mücadeleye teşvik etmesiyle bilinir. Atatürk’ün Samsun’a çıkışından iki gün önce 17 Mayıs1919’da Çal Camisi’nde Yunan işgaline seyirci kalınmamasını ve silahla direnişin şart olduğunu anlatan Mustafa Hulusi, Afyonkarahisar, Denizli’de ve Kütahya’da milli uyanışın ilk temsilcilerinden oldu. Halkı silahla mücadeleye teşvik eden ilk din adamlarından olan Mustafa Hulusi Çalgüder, ilk meclise Afyonkarahisar Milletvekili olarak katıldı.
Sessiz kişiliğiyle bilinen Çalgüner, meclisin kuruluşundan sonra da çalışmalarını sürdürdü. Kütahya Kadısı ve Hakimi Ahmet Asım Efendi’yle birlikte 1919 yılında Kütahya’da halkı bilinçlendirme çalışmaları sırasında Kütahya tümen komutanı tarafından kötü muamele görmüşse de bunu gündeme getirmeyen Mustafa Hulusi Bey’in hakkını Afyonkarahisar Milletvekili Mehmet Şükrü Koç aramıştır. Mehmet Şükrü Bey’in verdiği gensoru sonrası olayı anlatan Mustafa Hulusi Bey, Kütahya Kadısı ile ilgili durumu sormuştur. Halide Edip Adıvar’ın eşi olan Dönemin İçişleri Bakanı Dr Adnan Adıvar, mecliste olayı anlatmış, Kütahya kadısının derhal görevine döndüğünü ifade etmiştir.
ANKARA FETVASININ ULEMASI
AHMET NEBİL YURTERİ
İyi bir müderris olan Ahmet Nebil Bey, İzmir’de Yunan işgalinin başlaması sonrası Milli Mücadele’yi örgütleyen isimlerden oldu, Afyon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kuruluşunda görev alan Ahmet Nebil Bey, ilk meclisin açılışı olan 23 Nisan 1920’de meclisin açılışında da hazır bulundu.
Mustafa Kemal Paşa ve Kuvay-i Milliye aleyhinde propaganda yapan Damat Ferit hükümetinin, Şeyhülislam Dürrizade Abdullah tarafından hazırlanan fetvayla Milli Mücadeleye katılanları ‘âsi’ ilan edilmesi üzerine Düzce, Adapazarı, Yozgat, Afyonkarahisar ve Konya’da isyanlar çıkmıştı. İsyanları bastıran ilk meclis Ankara Müftüsü R›fat Efendi’nin öncülüğünde 153 din görevlisinin imzasını taşıyan fetva, Millî Mücadele’nin haklılığını Anadolu halkına duyurdu. Ankara Fetva’sını Mustafa Hulusi ile birlikte imzalayan bir diğer isim Ahmet nebil Beydi. Fetvayı ‘Karahisar-ı Sahip Mebusu Ulemadan Nebil’ ismiyle imzalayanAhmet nebil Bey, bir süre sonra muhalif Afyonkarahisar Milletvekili Mehmet Şükrü Beyle birlikte sonra muhalif İkinci Grupta yer aldı. Meclisin en sık söz alan vekillerinden biri olan Ahmet Nebil Bey kürsüde 1 dönemde 173 konuşma yaptı.
AFYON’UN KORUYUCUSU
ÖMER LÜTFİ ARGEŞO
Aslen İstanbul’lu olan Ömer Lütfi Bey, Yunan İşgal’inin başlaması üzerine Afyonkarahisar’a çekilen 23’üncü Tümen’in komutanıydı. Afyonkarahisar’ın savunmasında ve Yunan Ordusu’nun durdurulmasında önemli yer tutan 23’üncü Tümenle ilgili Atatürk Nutuk’ta 28 Mayıs 1919’da şu emri verdiğini açıklar; “Düşman buraları işgale kalkışırsa 23. Tümen, bulunduğu yeri bırakmayacak ve saldırıya uğrarsa, halktan alacağı yardımla, kesimini savunacaktır.” diyordu.
Son Osmanlı Meclisi’ne de milletvekili olarak seçilmesine rağmen sadece 12 gün bu görevi yapabilen ve Malta’ya sürgüne gönderilmekten son anda kurtulan Ömer Lütfi Bey, Cumhuriyet’in ilanından sonra önce askerlikten emekli oldu, sonra da siyasetten çekildi.

Bu Yazı: TBMM 1 Dönem Milletvekilleri listesi, TBMM tutanakları, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,
Anadolu Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkilapları Tarihi ile dijital ansiklopedi wikipedia’dan derlenmiştir.