H.1303/M.1885-86 Salnamesine göre, Karahisar sancağı’nın genel nüfusu:[5]
Cemaat İsimleri | Genel toplam (20 yaş üzeri.) | 5-10 yaş arası | 10-15 yaş arası | 15-20 yaş arası | ||||
Erkek | Kadın | E. | K. | E. | K. | E. | K. | |
İslâm | 97.534 | 96.252 | 14.033 | 14.718 | 12.628 | 9.916 | 10.262 | 8.415 |
Toplam | 193.786 | 28.751 | 22.544 | 18.677 |
Erkek | Kadın | E. | K. | E. | K. | E. | K. | ||||
Rum | 90 | 37 | 8 | 3 | 8 | 3 | 8 | 3 | |||
Ermeni | 2.435 | 2.346 | 332 | 335 | 392 | 1.303 | 244 | 250 | |||
Toplam | 100.059 | 98.635 | 14.373 | 15.057 | 13.028 | 10.222 | 10.574 | 8.667 | |||
Genel toplam | 198.694 | 29.430 | 23.250 | 19.241 | |||||||
1306/1889 yılı salnamesinde belirtildiğine göre, Karahisar kazasının genelinde 35 medrese, 433 genel ve özel mektep bulunmaktadır. Örgün eğitim kurumları olarak toplam 468 medrese ve mektep karşımıza çıkmaktadır. Kanaatimize göre, bu tarihte de köylerin pek çoğunda medrese, genel ve özel mektep bulunmamaktadır. Mensuplarına musiki, raks, beden, ahlak eğitimi vermeyi ve onların fikrî seviyelerini yükseltmeyi amaçlayan[6] tekke, zaviye ve dergahın 25 adet olduğu görülmektedir. Bolvadin ve Aziziye kazalarında ise tekye ve zaviyelerin bu tarihte faaliyet göstermedikleri yahut kapandıkları anlaşılmaktadır.
1306/1889 yılına ait nüfus, köy, medrese, tekye ve zaviye, genel ve özel mekteplerin sayıları:[7]
Kazanın adı | Toplam nüfus | Erkek nüfus | Kadın nüfus | Köy sayısı | Medrese sayısı | Tekke ve zaviye | Genel ve özel mektepler |
Karahisar kazası merkezi | 73988 | 37391 | 36597 | 147 | 24 | 21 | 136 |
Sandıklı kazası | 70560 | 35453 | 35107 | 246 | 6 | 4 | 236 |
Bolvadin kazası | 41736 | 26081 | 15655 | 44 | 1 | – | 46 |
Aziziye kazası | 23736 | 11860 | 11876 | 52 | 4 | – | 15 |
Toplam | 210020 | 110785 | 99235 | 489 | 35 | 25 | 433 |
R.1307/1891 yılı salnamesine göre, sancak genelinde 398 müslim ve 9 gayr-i müslim ibtidai mektep bulunmaktadır. Okulların tamamında 16.990 öğrenci okumaktadır. Öğrencilerin 334’ü gayr-i müslim, 16.656’sı Müslümandır. Müslüman öğrencilerin ise 11.244’ü (%67,5) erkek, 5.412’si (%32,5) kızdır.
1310/1892 yılına ait olması gereken Hüdavendigar salnamesinde belirtilen bilgiye göre[8], Karahisar-ı sahip sancağında 310 okul varken, bu sayı 1312/1894’te 437’ye, 1314-1315/1896-1897 yılıllarında ise 516’ya yükselmiştir. Okul sayılarındaki periyodik yükselmeyi incelediğimizde bu dönemde okullaşmaya önem verildiği anlaşılmaktadır. Öğrenci sayısı olarak 1310’da? 16656 kişi bulunmaktadır. Bu sayı ise o günün nüfusunun %8’ni teşkil etmektedir. Belirtilen tarihte kırk iki öğrenciye bir okul düşmektedir. Osmanlının son döneminde Hüdavendigar Eyaleti’ne bağlı bir sancak olan Karahisar-ı Sahib’in, eyalete bağlı diğer sancaklarla kıyasını yaptığımızda gerek okul, gerekse öğrenci sayısı bakımında geride olduğunu görürüz.
[5] SVH., 1303, s. 290.
[6] Akyüz, age., s. 68.
[7] SVH., 1306, s. 92-93.
[8] SVH., 1313, s. 309-311. (Bu salnamenin kapak sayfası yırtılarak üzerine sonrada 1313 Hüdavendigâr Salnâmesi ismi yazılmıştır. Kanaatimize göre salnamenin tarihi 1310’lu yıllara ait olması gerekir.