1895 SENESİNE AİT TİCARET YILLIĞINA GÖRE AFYONKARAHİSAR SANCAĞINDA ESNAFLAR VE TÜCCARLAR

İstanbul’da yayınlanan Şark Ticaret Yıllıklarının yanında İzmir ve çevresindeki vilayetlerde yürütülmekte olan mesleki ve ticari faaliyetlere ilişkin bilgiler veren yayınlarda yapılmıştır. Buna 1893 ve 1896 yılları arasında Fransızca olarak İzmir’de basılan yıllıkları örnek gösterebiliriz. Bu yayınlardan olan 1893 ve 1894 ticaret yıllıkları Joseph L. Nalpas tarafından “Annuairedes Commercants de Smyrne& de L’Anatolie” İzmir ve Anadolu Tüccarları Rehberi adı ile yayınlanmış olup, Afyonkarahisar’a ilişkin pek fazla bilgi yoktur. Ancak daha sonra 1895 ve 1896 yıllarında Jacop De Andria tarafından hazırlanıp yine İzmir’de “İndicateurdesprofessionscommerciales et industrielles de Smyrne, de l’Anatolie, descôtes, desîles, etc.”1 İzmir, Anadolu, Sahiller ve Adalarda Ticari ve Endüstriyel Meslekler Dizini adıyla yayınlanan yıllıklarda Afyonkarahisar’a ait idari, mesleki ve ticari bilgileri görmekteyiz.
1895 ve 1896 yılındaki yayınlarda Afyonkarahisar sancağı ve bağlı kazalarının nüfus yapıları, eğitim kurumları ve öğrenci sayıları, kısmen müfredatları, buralarda üretilen mallar ve aynı zamanda dışarıdan alınan ticari mallar genel hatlarıyla belirtilmektedir. Bunların yanında mevcut mahalli tüccarlar, avukatlar, doktorlar ve zanaatkârlarla ilgili bazı bilgilere yıllıklarda yer verilmiştir.
1895 Senesi Ticaret Yıllığı
1895 yılı ticaret yıllığının girişinde Sultan II. Abdülhamit Han ile ilgili vehükümette görevli devlet adamlarının kimler olduğu ve hangi görevlerde bulunduklarına dair bilgiler verilmektedir.2 Daha sonra Osmanlı İmparatorluğunun nüfusu ve coğrafyası ve idari yapılanmasına ilişkin bilgilerle devam edilmektedir. Buna göre: 1895 tarihi itibariyle Osmanlı İmparatorluğunun toplam nüfusu 33.920.000 kişi olup:
Türkiye’nin Asya ve Arabistan Bölgelerinde 19.156.000
Türkiye’nin Avrupa vilayetlerinde 5.764.000
Türkiye’nin Afrika vilayetlerinde 9.000.000 kişinin yaşadığı belirtilmektedir.
İmparatorluğun toplam yüzölçümü 6.489.884 Km2 dir. Başta Bosna, Hersek, Doğu Rumeli, Libya, Sudan ve Kıbrıs gibi yerler yönetimi altındadır. Osmanlı İmparatorluğu idari olarak 33 vilayete ayrılmıştır.3
Ticaret yıllığında İzmir ve civarındaki birçok kaza, sancak ve vilayetlere ilişkin bilgilerin yanında, Afyonkarahisar sancağına ilişkin olarak şu bilgileri görmekteyiz:
 Afyonkarahisar Sancağı: 38.000 nüfuslu ve gelişmekte olan bir şehirdir. Büyük miktarda Afyon üretilir. Halı ve keçe imalatı ve maden olarak demir kromat ve kullanılmayan mermer ocakları vardır.
İhracatı: Afyon, kalay, yün, hububat, sarı haşhaş, üzüm, balmumu ve haşhaş türleri, makine yağları ve maden sularıdır.
5 avukat ve 3 Belediye doktoru vardır.4
Kürkçüler: İbrahim Kalfa, Kürkçüyan David.
Terziler: Avakyan Kardeşler, Eskici Avedikyan, Betagyan.
Döviz Alım-Satımı: Agopyan, Armenak, Artin, Diran, Maraşlıyan.
Okullar: Bir Rüşdiye ve idadinin de dahil olduğu 32 Osmanlı okulunda 1.700 öğrenci ile kız ve erkek öğrencilerin devam ettiği iki tane Ermeni Okulu bulunmaktadır.
Tüccarlar: Abroyan, Altunyan, K. Avakyan Kardeşler, O. Avakyan, H. Aslanyan, Şirinyan Kardeşler, Cafer, Düğmeciyan Kardeşler, Hacı İzzet, Hacı Agopyan, A. Hobcanyan, Işılyan, Işılyan&Şti., Işılyanoğlu, Banker O. Işılyan, Köle, Meymarbaşıyan Kardeşler, Meymaryan&Şti., Mürseloğlu, Nasreddinoğlu, Parganyan (K. & 0), Tiryakioğlu, Çolak Kadir, Tütüncüyan kardeşler&Şti.5
Yıllıkta bağlı kaza ve nahiyelere ilişkin bilgilerde vardır. Sandıklı Kazası ile ilgili olarak şu bilgilere yer verilmiştir:
Karahisar Sancağı (Sandıklı Kazası)
Şeyhlu (*), Geyikler (**) ve Dazkırı nahiyeleri dahil olmak üzere 10.000 nüfuslu bir şehirdir. İzmir’e düzenli olarak kervan seferleri vardır. Mineralli suları çok dikkat çekicidir.
*Şeyhlu: Bugün Denizli vilayetine bağlı Çivril İlçesi.
**Geyikler: Bugünkü Dinar ilçesinin eski adı.
Tüccarlar: Bazarlıoğlu, Gömcüyan kardeşler, Hacı Bülbül, Halil Ağa, Hekimoğlu, Martmanyan, Tatlıyan Todok.6
Ticaret Yıllığında çok fazla ayrıntıya girmeden Bolvadin Kazasına ilişkin şu bilgileri görmekteyiz:
Karahisar Sancağına bağlı (Bolvadin Kazası)
Gelişmekte olan 6.500 nüfuslu küçük bir kasabadır. Ticareti sığır, yün ve afyondur.  10 halı dokuma atelyesi ve maden suları vardır. İstanbul’a düzenli kervan seferleri bulunmaktadır.
Tüccarlar: Hacı Süleyman Efendi, Manavzade Abdulkadir, Yakupzade, Hacı Alizade, Hacı Hasan olarak belirtilmektedir.7
KAYNAKLAR :
1İndicateur desprofessionscommerciales et industrielles de Smyrne, de l’Anatolie, descôtes, desîles, etc.. 1895.Jacop De Andria
2 a.g.e Jacop De AndriaYıl:1895 I.Bölüm,sayfa:1-2
3 a.g.eJacop De Andria Yıl:1895 I.Bölüm,sayfa:3
4 a.g.e Jacop De AndriaYıl:1895 I.Bölüm,sayfa:76
5 a.g.e Jacop De AndriaYıl:1895 I.Bölüm,sayfa:77
6 a.g.e Jacop De AndriaYıl:1895 I.Bölüm,sayfa:99-100
7 a.g.e Jacop De AndriaYıl:1895 I.Bölüm,sayfa:82